ADHD bij volwassenen: symptomen, kenmerken (DSM-5 criteria)

In 1902 beschreef de Engelse kinderarts George Still reeds kinderen met een hoge mate van impulsiviteit, hyperactiviteit en een gebrek aan aandacht. Wat hij toen beschreef, lijkt heel erg op wat we nu ADHD noemen. In 1976 werd voor de eerste keer in de psychiatrische literatuur gewag gemaakt van ADHD bij volwassenen, maar het duurde pas tot de jaren 90 voordat de diagnose ADHD bij volwassenen grondig onderzocht werd. De drie kernsymptomen van ADHD 'hyperactiviteit, impulsiviteit en aandachtsproblemen', die bij kinderen duidelijk tot uitdrukking komen, kunnen zich op een andere en meer subtielere wijze manifesteren bij volwassenen met ADHD. Psycho-educatie, medicatie, coaching en cognitieve gedragstherapie zijn de basiselementen van de behandeling van ADHD bij volwassenen.

ADHD bij volwassenen

Het heeft lange tijd geduurd voordat men tot het inzicht kwam dat ADHD niet zomaar verdwijnt na het 18e levensjaar en dat ook volwassenen ADHD kunnen hebben. De drie centrale kenmerken van ADHD - aandachtsproblemen, hyperactiviteit en impulsiviteit - duren vaak voort in de volwassenheid. Bij de één staat gebrek aan concentratie voorop en bij de ander juist de hyperactiviteit. Niet iedereen met ADHD is dus heel erg druk. Er zijn ook heel rustige mensen met ADHD, die vooral last hebben van concentratieproblemen en uitstelgedrag. De variatie in verschijningsvormen kan een diagnose bemoeilijken. Bovendien kampen veel volwassenen met ADHD nog met andere problemen, zoals slaapproblemen, verslavingsproblemen, somberheid, enz. Het is niet altijd duidelijk welke verschijnselen het meest op de voorgrond treden. Dit maakt dat het stellen van een diagnose vaak geen sinecure is.

Wat is ADHD?

ADHD staat voor attention-deficit/hyperactivity disorder. In het Nederlands wordt gesproken van aandachts- en concentratieproblemen, impulsiviteit en overbeweeglijkheid. In DSM-5 wordt het aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis genoemd. ADHD is in sterke mate erfelijk bepaalt, maar hoe ADHD precies ontstaat, is nog steeds niet helemaal duidelijk. Wel is al duidelijk dat het wordt veroorzaakt door een subtiel afwijkende structuur en werking van een aantal hersengebieden, waardoor denkprocessen zoals aandacht, motivatie en executieve functies verstoord raken. ADHD wordt daarom vaak een 'neurobiologische stoornis' genoemd. Doordat ADHD meestal in de jeugd al tot uiting komt, spreekt men soms ook van ontwikkelingsstoornis.

ADHD: een complex samenspel tussen genetische aanleg en omgevingsfactoren

Er is bij ADHD waarschijnlijk sprake van een kwetsbaarheid in de erfelijke aanleg die wordt beïnvloed door verschillende omgevingsfactoren. Men kan hierbij denken aan factoren tijdens de zwangerschap (bijvoorbeeld familiaire belasting, roken en/of alcoholgebruik tijdens de zwangerschap), bevalling (een vroegtijdige geboorte en/of zuurstofgebrek tijdens de bevalling kunnen gepaard gaan met een verhoogd risico op ADHD), en psychologische en sociale omgevingsfactoren (bijvoorbeeld een opvoeding met weinig structuur, duidelijkheid en begrenzing). Ofschoon een persoon wordt geboren met een bepaalde aanleg voor ADHD, speelt zijn of haar opvoeding een versterkende of beschermende rol bij het verdere verloop. Een gebrek aan structuur en begeleiding en inconsistentie in ouderlijk gezag, kan ADHD-symptomen versterken en de gedragsproblemen aanwakkeren. Het is kortom het complexe samenspel tussen genetische aanleg en omgevingsfactoren, die bepaalt of iemand ADHD ontwikkelt. Verschillende genetische en omgevingsfactoren spelen een rol in het ontstaan van ADHD, waarbij erfelijkheid dominant is.

ADHD: drie grote groepen symptomen

De fundamentele eigenschappen van ADHD zijn te clusteren in drie groepen symptomen:

• Aandachtsproblemen: korte spanningsboog, snel afgeleid en verveeld, uitstelgedrag, geregeld van de ene naar de andere activiteit overschakelen zonder iets echt af te maken, moeite om hoofd- van bijzaken te onderscheiden, zich verliezen in details, slecht kunnen plannen en organiseren, slecht prioriteiten kunnen stellen, chaotisch, tijdelijke overconcentratie of hyperfocus wat wordt afgewisseld met periodes van sterke afleidbaarheid, alleen aandacht kunnen opbrengen voor zaken die men interessant vindt.
• Hyperactiviteit: motorische onrust, een gevoel van innerlijke onrust, druk en veel praten, altijd met iets bezig moeten zijn, moeilijk tot ontspanning komen.
• Impulsiviteit: eerst doen en dan denken, anderen veelvuldig in de rede vallen, ongeduldig zijn, impulsief geld uitgeven, impulsief relaties en werkbetrekkingen beginnen en beëindigen.

Hoe wordt de diagnose ADHD gesteld?

De diagnose wordt gesteld aan de hand van het standaardwerk voor psychologische en psychiatrische stoornissen: de DSM, wat staat voor: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. De Engelstalige vijfde editie van dit handboek van de American Psychiatric Association (APA) verscheen in mei 2013. De Nederlandse vertaling van de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders 5th Edition (DSM-5), rolde in april 2014 van de persen.

De diagnostische criteria van ADHD volgens DSM-5, zijn:

A. Een persisterend patroon van onoplettendheid en/of hyperactiviteit-impulsiviteit dat interfereert met het functioneren of de ontwikkeling, zoals gekenmerkt door (1) en/of (2).

(1) Onoplettendheid: Zes (of meer) van de volgende symptomen zijn gedurende ten minste zes maanden aanwezig geweest in een mate die onaangepast is en een negatieve invloed heeft op sociale, schoolse of beroepsmatige activiteiten en niet past bij het ontwikkelingsniveau. N.B. De symptomen zijn niet alleen een manifestatie van oppositioneel gedrag, uitdagendheid, vijandigheid of een onvermogen om taken of instructies te begrijpen. Oudere adolescenten en volwassenen (17 jaar en ouder) moeten aan ten minste vijf symptomen voldoen. De betrokkene: (a) slaagt er vaak niet in voldoende aandacht te geven aan details of maakt achteloos fouten in schoolwerk, werk of bij andere activiteiten (b) heeft vaak moeite de aandacht bij taken of spel te houden (c) lijkt vaak niet te luisteren als hij/zij direct aangesproken wordt (d) volgt vaak aanwijzingen niet op en slaagt er vaak niet in schoolwerk, karweitjes af te maken of verplichtingen op het werk na te komen (niet het gevolg van oppositioneel gedrag of van het onvermogen om aanwijzingen te begrijpen) (e) heeft vaak moeite met het organiseren van taken en activiteiten (f) vermijdt vaak, heeft een afkeer van of is onwillig zich bezig te houden met taken die een langdurige geestelijke inspanning vereisen (zoals school- of huiswerk) (g) raakt vaak dingen kwijt die nodig zijn voor taken of bezigheden (bijvoorbeeld speelgoed, huiswerk, potloden, boeken of gereedschap) (h) wordt vaak gemakkelijk afgeleid door uitwendige prikkels (i) is vaak vergeetachtig bij dagelijkse bezigheden

(2) Hyperactiviteit en impulsiviteit: Zes (of meer) van de volgende symptomen zijn gedurende ten minste zes maanden aanwezig geweest in een mate die onaangepast is en een negatieve invloed heeft op sociale, schoolse of beroepsmatige activiteiten en niet past bij het ontwikkelingsniveau. N.B. De symptomen zijn niet alleen een manifestatie van oppositioneel gedrag, uitdagendheid, vijandelijkheid of een onvermogen om taken of instructies te begrijpen. Oudere adolescenten en volwassenen (17 jaar en ouder) moeten aan ten minste vijf symptomen voldoen. De betrokkene: (a) beweegt vaak onrustig met handen of voeten, of draait in zijn/haar stoel (b) staat vaak op in de klas of in andere situaties waar verwacht wordt dat men op zijn plaats blijft zitten (c) rent vaak rond of klimt overal op in situaties waarin dit ongepast is (bij adolescenten of volwassenen kan dit beperkt zijn tot subjectieve gevoelens van rusteloosheid) (d) kan moeilijk rustig spelen of zich bezighouden met ontspannende activiteiten (e) is vaak 'in de weer' of 'draaft maar door' (f) praat vaak aan een stuk door (g) gooit het antwoord er vaak al uit voordat de vragen afgemaakt zijn (h) heeft vaak moeite op zijn/haar beurt te wachten (i) verstoort vaak bezigheden van anderen of dringt zich op (bijvoorbeeld mengt zich zomaar in gesprekken of spelletjes)

B. Enkele symptomen van hyperactiviteit-impulsiviteit of onoplettendheid die beperkingen veroorzaken waren voor het twaalfde jaar aanwezig.

C. Enkele beperkingen uit de groep symptomen zijn aanwezig op twee of meer terreinen (bijvoorbeeld op school (of werk) en thuis).

D. Er moeten duidelijke aanwijzingen van significante beperkingen zijn in het sociale, school- of beroepsmatig functioneren.

E. De symptomen komen niet uitsluitend voor in het beloop van een pervasieve ontwikkelingsstoornis, schizofrenie of een andere psychotische stoornis en zijn niet eerder toe te schrijven aan een andere psychische stoornis (bijvoorbeeld stemmingsstoornis, angststoornis, dissociatieve stoornis of een persoonlijkheidsstoornis).

DSM-5 onderscheidt drie subtypes van ADHD:

314.01 Gecombineerd beeld: Indien gedurende de afgelopen zes maanden voldaan wordt aan zowel criterium A1 (onoplettendheid) als A2 (hyperactiviteit-impulsiviteit).

314.00 Overwegend onoplettend beeld: Indien gedurende de afgelopen zes maanden voldaan wordt aan criterium A1 (onoplettendheid), maar niet aan criterium A2 (hyperactiviteit-impulsiviteit).

314.01 Overwegend hyperactief-impulsief beeld: Indien gedurende de afgelopen zes maanden voldaan wordt aan criterium A2 (hyperactiviteit-impulsiviteit), maar niet aan criterium A1 (onoplettendheid).

Comorbiditeit

De meeste volwassenen met ADHD hebben ook andere psychische problemen. Behalve depressieve klachten zijn angststoornissen en verslavingsgedrag vaak een punt van zorg. Volwassenen met ADHD lopen een verhoogd risico op nicotine-, alcohol- en drugsmisbruik, antisociale gedragsproblemen, en stemmingsstoornissen.

Prevalentie

Onderzoek toont aan dat tussen 1 en 7 procent van de volwassen ADHD heeft. De verhouding tussen mannen en vrouwen met ADHD is onder volwassenen meer in balans dan onder kinderen. ADHD komt vaker voor bij jongens dan bij meisjes, maar dat verschil neemt af naarmate mensen ouder worden.

Behandeling

De behandeling van ADHD bij volwassenen omvat vaak een combinatie van psycho-educatie, medicatie, coaching en cognitieve gedragstherapie. Deze behandelingen zijn gericht op het verbeteren van symptomen en het verhogen van de kwaliteit van leven.

Conclusie

ADHD bij volwassenen is een complex en veelzijdig probleem dat zich op verschillende manieren kan manifesteren. Het begrijpen van de symptomen, diagnostische criteria en behandelopties is essentieel voor een effectieve aanpak. Door een combinatie van genetische en omgevingsfactoren speelt ADHD een significante rol in het leven van volwassenen, en het is van belang dat diagnose en behandeling zorgvuldig worden afgestemd op de individuele behoeften van de patiënt.